بنا بر بیانیه مشترکی که در پکن منتشر شد و خبرگزاری عربستان سعودی روز جمعه ۱۹ اسفند ۱۴۰۱، اعلام کرد، عربستان سعودی و ایران توافق کرده‌اند مناسبات دیپلماتیک خود را از سر بگیرند و سفارتخانه‌های خود را بازگشایی کنند. در این بیانیه تکرار شد که طرفین بر احترام به حاکمیت یکدیگر و مداخله نکردن در امور هم توافق کرده‌اند. بنا بر این بیانیه، دو کشور توافق کرده‌اند تا سفارتخانه‌های خود را حداکثر طی دو ماه باز کنند.
در این بیانیه ذکر شده است که وزرای خارجه عربستان سعودی و ایران در جهت اجرای گام‌های این توافق، تبادل سفرا و بحث و گفت‌وگو به منظور تقویت مناسبات ملاقات‌هایی برگزار خواهند کرد.
مسلم است که این توافق حائز اهمیت بسیار است زیرا دو قدرت عمده در خاورمیانه پس از سال‌ها رقابت و مناقشه سخت و هفت سال قطع روابط دیپلماتیک آن را امضا کرده‌اند. عربستان سعودی و ایران درگیر رقابتی سخت بوده‌اند و عربستان از جهان عرب در برابر مداخلات ایران از طریق نیروهای نیابتی این کشورــ که در سوریه، لبنان، عراق و یمن از نفوذ قابل‌توجهی برخوردارندــ دفاع کرده است.
عربستان سعودی همواره خواهان صلح بوده است و فقط هنگامی که حوثی‌های تحت حمایت ایران دولت قانونی رئیس‌جمهوری عبد ربه منصور هادی در یمن را سرنگون کردند، ریاض با اتخاذ موضعی سخت، تصمیم گرفت برای دفاع از این دولت مشروع مداخله کند. عربستان سعودی هیچ نیروی نیابتی در منطقه ندارد.
طی دو سال گذشته، پنج دور گفت‌وگو بین عربستان سعودی و ایران برگزار شده است. این گفت‌وگوها که تحت سرپرستی مصطفی الکاظمی، نخست وزیر سابق عراق، آغاز شد، به راه‌های ممکن در جهت کاهش تنش بین عربستان سعودی و ایران، از سرگیری مناسبات دیپلماتیک و حل‌وفصل مناقشات ناشی از نقش ایران در یمن، سوریه و لبنان اشاره داشت. در نتیجه، همه دورهای پیشین مذاکرات ماهیتی عمدتا امنیتی داشتند. بنابراین، توافق اخیر بین عربستان سعودی و ایران و بیانیه مشترکی که این دو کشور همراه با چین‌ــ که مقدمات آن را فراهم آورده بودــ صادر کردند، حاکی از تغییر محور مذاکرات از موضوع‌های امنیتی به مناسبات دیپلماتیک است. این امر نشان‌دهنده گامی دیگر به جلو است.
پشت چنین پیشرفتی دلایل گوناگونی وجود دارد اما دلیل عمده این است که عربستان سعودی به دنبال رویکردی در سیاست خارجی است که بر کاهش تنش‌ها، پایان مناقشات و بازگرداندن ثبات مبتنی باشد. رویکرد سیاست خارجی عربستان سعودی بخشی از چشم‌انداز گسترده‌تر عربستان سعودی برای این کشور و منطقه است. پادشاهی عربستان سعودی از صلح در برابر جنگ، گفت‌وگو در برابر قطع مناسبات و همچنین هدایت منابع عظیم منطقه در جهت رسیدن به شکوفایی و توسعه‌ــ به جای تامین مالی گروه‌های شبه‌نظامی و تولید تسلیحات‌ــ حمایت می‌کند. این موضوعی است که مقام‌های عربستان سعودی طی چند سال گذشته آن را تکرار کرده‌اند.
بلافاصله پس از انتشار این بیانیه مشترک، شاهزاده فیصل بین فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، در توییتر نوشت: «از سرگیری مناسبات دیپلماتیک بین عربستان سعودی و ایران مبتنی بر چشم‌انداز پادشاهی عربستان سعودی است که از راه‌حل سیاسی و گفت‌وگو و همچنین میل به ایجاد چنین سمت‌وسویی در منطقه حمایت می‌کند. همه کشورهای منطقه سرنوشتی مشترک و نقاط مشترکی دارند و به همین دلیل، ضروری است که الگوی شکوفایی و ثبات را با یکدیگر شریک شویم تا مردمان ما از آن بهره‌مند شوند.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
این توییت نمونه‌ای از سیاست خارجی عربستان سعودی و چشم‌انداز آن برای منطقه است. و این نخستین بار نیست که چنین موضوعی مطرح می‌شود. وزیر خارجه عربستان سعودی در چند مورد، حمایت و آمادگی پادشاهی عربستان سعودی را برای گفت‌وگو تکرار کرده است. او ۱۷ ژانویه ۲۰۲۳، در جلسه‌ای در همایش داووس گفت که گفت‌وگو بهترین راه برای حل‌وفصل اختلاف‌ها در منطقه است: «ما می‌کوشیم تا با همه طرف‌ها گفت‌وگو کنیم. و تمرکز اصلی ما بر توسعه است». او با تاکید بر توسعه به جای موضوع‌های ژئوپلیتیکی، تلویحا به ایران و سایرین اشاره داشت و این پیام را ارسال کرد که مسیرهای دیگری نیز وجود دارند که از آن طریق، کشورها می‌توانند به شکوفایی مشترکی دست یابند.
باید یادآوری کنیم که این توافق محکی موثر برای جمهوری اسلامی ایران است. این دو کشور توافق کرده‌اند طی دو ماه سفارتخانه‌های خود را بازگشایی کنند. این مدت زمانی دورهای بسیار حائز اهمیت است. عربستان سعودی و ایران در حال تغییر تمرکز خود از امور امنیتی به موضوع‌های سیاسی‌اند. مشکل جمهوری اسلامی ایران گفت‌وگو کردن نیست، بلکه موضوع حسن نیت این کشور است. عربستان سعودی هرگز از گفت‌وگو با ایران خودداری نکرده است.
با این همه، پادشاهی عربستان سعودی تاکید کرده است که حکومت ایرانی باید از خود حسن نیت نشان دهد تا این گفت‌وگو پیشرفت کند. بین ریاض و تهران شکافی عمیق و بی‌اعتمادی کامل وجود دارد. ترمیم مناسبات آسیب‌دیده نیازمند یک دوره گذار و نوعی اعتمادسازی است. اظهارات و همچنین توافق امضاشده بین طرفین باید در واقعیت تحقق یابد. شاید این امر در یمن مشخص شود که آیا ایران در کاهش تنش‌ها و همچنین پایان دادن به مناقشات در منطقه نیتی صادقانه دارد یا خیر.
عربستان سعودی خواهان جنگ در یمن نیست، بلکه مایل است برای این مناقشه به یک راه‌حل صلح‌آمیز برسد و در عین حال، به نقش مخرب جمهوری اسلامی ایران از طریق حوثی‌ها که به قیمت دولت مشروع این کشور صورت می‌گیرد، خاتمه دهد.
پرسشی که مطرح می‌شود این است: چرا چین؟ پکن دوست نزدیک عربستان سعودی و ایران است؛ اگرچه چین شریک تجاری عمده هر دو کشور به شمار می‌رود، به رغم تحریم‌های اقتصادی آمریکا و دیگر کشورهای جهان علیه تهران، پکن مهم‌ترین مشتری محصولات ایران به شمار می‌رود. بنابراین چین ضامن اجرای گام‌های این توافق از سوی ایران است و اگر ایران در این زمینه فریبکاری کند، چیزهای بسیاری از دست خواهد داد.
واکنش‌های بین‌المللی به بهبود روابط عربستان سعودی و ایران، بسته به منافع هر یک از کشورها، مسلما متفاوت خواهد بود. چین با استقبال از این توافق، آن را پیروزی در جهت صلح توصیف کرد. اما اسرائیل ممکن است از آن خشنود نباشد. این کشور در خصوص برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران نگرانی‌های عمیقی دارد و خواهان پایان دادن به مناقشه هسته‌ای‌ــ حتی از طریق نظامی‌ــ است. نیروهای نیابتی ایران در سوریه‌ــ که زمانی حتی در نزدیک‌ترین مکان ممکن به مرزهای اسرائیل مستقر شده بودندــ موضوعی دردسرآفرین است که اسرائیل مایل است آن را به هر صورت ممکن حل کند. برای رسیدن به این هدف، اسرائیل خواهان بسیج منطقه‌ای و بین‌المللی علیه تهران است. این کشور ممکن است بهبود روابط بین ریاض و تهران را علیه منافع خود بداند.
افزون بر این، اروپا در حال فاصله گرفتن از ایران است. تروئیکای اروپایی‌ــبریتانیا، فرانسه و آلمان‌ــ با صدور بیانیه‌ای مشترک، اعلام کردند اینستکس، سازوکار مالی طراحی‌شده در سال ۲۰۱۹ با هدف تسهیل تجارت بین ایران و اروپا و همچنین کاهش میزان تحریم‌های آمریکا، منحل خواهد شد. همه ۱۰ کشور مشارکت‌کننده در این سازوکار تصمیم گرفته‌اند آن را خاتمه دهند. این کشورها دلیل انحلال این سازوکار را کارشکنی مداوم ایران عنوان کرده‌اند.
در نتیجه، بهبود روابط بین عربستان سعودی و ایران طی دو ماه آینده با توجه به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی تحت آزمایش قرار خواهد گرفت. فشارهای اسرائیل بر ایالات متحده‌ــ در صورت چنین فشاری‌ــ مسیر مناسبات ایران و اروپا و همچنین جدیت و حسن نیت ایران را مشخص خواهد کرد که آیا این بهبود در روابط پابرجا خواهد ماند یا از بین خواهد رفت.
رابطه عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران حاوی یک پیام بسیار مهم، حداقل از سوی سعودی‌ها، است. عربستان سعودی از موضع قدرت در این گفت‌وگو شرکت کرده است. این کشور از اقتصادی قوی‌تر و شرایط داخلی به مراتب بهتری نسبت به ایران برخوردار است و دچار بن‌بست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی پرهزینه نیست. در نتیجه، این امر که عربستان سعودی خواهان گفت‌وگو و امضای توافق اخیر با تهران بوده، نشانه پیروزی و نه شکست این کشور است و نشان می‌دهد که دست بالا را در اختیار دارد و مجبور به دادن امتیازی نیست.
برعکس، جمهوری اسلامی ایران در تنگنای شرایط اقتصادی وخیم، صحنه داخلی بی‌ثبات و نفوذ منطقه‌ای در حال کاهش قرار دارد. در نتیجه، درخواست گفت‌وگو راــ که نشان‌دهنده گسست واضح از سیاست خارجی جنگ‌طلبانه ایران است که عمدتا فرماندهان سپاه پاسداران طراحی می‌کنندــ می‌توان عقب‌نشینی از سوی حکومت ایران دانست تا خود را نجات دهد و از وخامت بیشتر اوضاع داخلی و انزوای بین‌المللی جلوگیری کند.
در خاتمه، عربستان سعودی از خود حسن نیت نشان داده است و در جهت صلح و گفت‌وگو و شکوفایی تلاش کرده است. این کشور هرگز گفت‌وگو را رد نکرده و در عین حال، از شرکت در گفت‌وگوهایی که راه به جایی نخواهد برد، نیز خودداری کرده است. با این همه، بهبود روابط دیپلماتیک بین عربستان سعودی و ایران گام مثبت عظیمی برای منطقه‌ای است که در جنگ و مناقشه و رقابت غوطه‌ور است.
عربستان سعودی قدرتمندترین و مهم‌ترین کشور عربی است. سیاست خارجی این کشور سیاست‌های منطقه‌ای و حتی بین‌المللی را شکل می‌دهد و اگر پادشاهی عربستان سعودی باور دارد که کاهش تنش‌ها و اعاده مناسبات دیپلماتیک با ایران ممکن است نتیجه‌بخش باشند، این جهت‌گیری نشانه اصلی سیاست‌های منطقه‌ای خواهد بود. با این همه، همه‌چیز به حسن نیت ایران که مدت‌ها پیش از بین رفته است، بستگی خواهد داشت. توپ قطعا در زمین ایران است. باید منتظر ماند و دید.
